حمام حاج آقا تراب یکی از بناهای تاریخی شهرستان نهاوند، استان همدان می باشد که در ۶ دی ۱۳۵۵ با شمارهٔ ثبت ۱۴۹۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. مرحوم حاج آقا تراب که یکی از شخصیت های برجسته زمان قاجار در نهاوند بوده است، به ساخت این اثر ارزشمند اقدام کرد و از آن پس این اثر به نام خود ایشان مشهور گردید. در سر در ورودی این بنا، کتیبه ای نصب شده که نام بانی حمام و تاریخ ساخت آن را، سال 1230 هجری شمسی در زمان ناصرالدین شاه قاجار بیان می کند، ولی به سبک دوران صفویه ساخته شده است.
نهاوند از شهرهای تاریخی ایران است و نام آن به دفعات در منابع تاریخی ذکر شده‌است. این شهر پایتخت یزدگرد سوم شاه ایران بوده است، و نامه ی تاریخی دعوت پیامبر اسلام به وی در این شهر داده شده است. به هنگام حمله اعراب به ایران، آخرین نبرد سپاهیان ایران و اعراب در نهاوند اتفاق افتاد که در تاریخ بانام فتح الفتوح از آن ذکر شده است.
حمام حاج آقا تراب مربوط به دوره قاجار است، این حمام به حمام دوقلو نیز مشهور می باشد. علت شهرت آن به حمام دوقلو به این دلیل بوده که، حمام از دو قسمت تشکیل شده. قسمت اول دارای سردینه (حمام سرد) و گرمینه (حمام گرم) بزرگ بوده و فقط مورد استفاده رجال، اشراف و شاهزادگان قرار می گرفته، و قسمت دوم هم به نوبه خود دارای سردینه و گرمینه بوده ولی در ابعادی کوچکتر و ویژه افراد عادی و طبقات پایین جامعه بوده است. این حمام همچنین دارای 2 بخش مردانه و زنانه نیز می باشد، که برای نمایش مراسم شست و شو در بخش حمام مردانه و سنت حنابندان عروسی در بخش حمام زنانه بیش از 20 مجسمه با لباس های محلی ساخته و نصب شده است، که هر یک از آنها حالت های مختلف بخشی از مراسم حنابندان را نشان می دهند.
آب این حمام از طریق چاه، تهیه می شده، ولی در سال های پایانی فعالیتش، از طریق سیستم لوله کشی و آب شهری، تأمین می شده است. فاضلاب حمام از طریق چند کانال به رودخانه ای می ریخت، که اکنون به عنوان مسیل در وسط شهر نهاوند ، واقع است و شهر را به دو نیمه ی تقریباً شمالی و جنوبی تقسیم کرده است. سیستم گرمادهی حمام شامل انبار سوخت، تون (گلخن، آتشدان)، آتشدان ها، تیان، گربه رو، دود کش ها و گودالی برای جمع آوری خاکستر است. به نظر می رسد در ابتدا سوخت حمام از طریق خار بیابان، برگ خشک درختان و فضولات حیوانی تأمین می شده و بعد ها نفت و مواد سوختی شیمیایی جای گزین آن ها شده است. در زیر خزینه ها صفحه ای فلزی یا فلز هفت جوش به قطر 60 الی 110 سانتی متر در حد فاصل آب و آتش قرار می گرفته است.
فضای حمام شامل: بینه، میان در و گرم خانه است. تقریباً تمامی گرمابه های از چنین نقشه ای پیروی می کنند. در حمام حاج آقا تراب مسیر دسترسی به سه مرحله‌ی یاد شده، به شیوه ی خاصی انجام گرفته است. به این ترتیب که هر فضای آن به وسیله ی راهرو و هشتی از فضای دیگر متمایز شده است، تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور، تنظیم گردد. به این طریق پیشینیان می توانستند از بیماری و ناراحتی افراد به دلیل ورود به فضای گرم و خروج ناگهانی به فضای سرد تا حد زیادی بکاهند. ترتیب قرار گیری یاد شده، کاملاً متناسب و دارای نظمی خاص است. نخست فضای ورودی است که در ارتباط مستقیم با فضای خارج قرار گرفته، سپس راهروی باریک است که به دهلیز و از دهلیز به بینه ی حمام، می رسد. بینه ی حمام که، به شکل چهار گوش ساخته شده از نظر مساحت و تزیینات از سایر قسمت های دیگر حمام مشخص تر است. در اطراف بینه سکو های نشیمن و رخت کن و در زیر سکو ها حفره های جای کفش تعبیه شده است. در بالای سقف گنبدی شکل حمام انواع نور گیر ها قرار دارد. ارتباط بینه به گرم خانه از طریق میان در انجام می شود و سرویس بهداشتی نیز در این محل قرار دارد. گرم خانه ی این حمام، از خزینه ی آب گرم و محل استقرار برای شست و شو تشکیل شده است. اکنون دیگر اثری از خزینه ی آن نیست و به جای آن در دهه های اخیر از دوش های منفرد استفاده شده است و بخش گرم خانه را از حالت سنتی و قدیمی آن خارج کرده اند.
در تزیینات این حمام ، بیش تر سعی شده است از سنگ های آهکی سفید و دیگر سنگ ها، استفاده کنند. در بعضی موارد کف ها را با سنگ مرمر آرایش نموده اند. به نظر می رسد جا کفشی های حمام از آجر بوده و برش بالای آن دارای طرحی از قوس های مرسوم آن زمان است. ازاره ی حمام از سنگ و کاشی سبز رنگ تزیین شده است. در سر در حمام تزیینات خاصی از سنگ به کار رفته است و اشعاری را بر روی آن حک نموده اند که تاریخ ساخت آن و سازنده‌ی حمام را مشخص می نماید. نمای بیرونی حمام را طاق نماها و حجره هایی به عمق بیش از یک متر و ارتفاع حدود سه متر تشکیل می دهد. بالای این حجره ها طاق جناقی (گهواره ای) زیبایی با تزیینات آجر چینی خفته و رفته به چشم می خورد. طاق نمای وسط در واقع ورودی اصلی به گرمابه است. در جانبین، دو عدد ستون سنگی با تزیینات مارپیچی زیبایی کار گذاشته شده است. سر ستون هایی پله ای شکل به همان سبک سر ستون های موجود در حمام و سرستون موجود در مرکز شهر نهاوند (پاساژ حاجیان) است. پس از عبور از طاق اصلی که با سه پله به سمت پایین منتهی می شود، درِ چوبی قدیمی بنا، با حجاری زیبای بالای آن به چشم می خورد و بعد از درِ اصلی دوباره پس از طی چهار پله ی سنگی به سوی پایین به قسمت بینه (حمام سرد) می رسیم که اتاقکی به ابعادی در حدود 4*3 متر است. در روی دیوار پشت آن، گچبری های بسیار زیبا، نقوش اسلیمی و گیاهی دیده می شود. زمینه های این نقوش همگی به رنگ سیاه، رنگ آمیزی شده اند. در بخش روبه روی دیوار مذکور، دو عدد ستون سنگی سفید با تزیینات مارپیچی و سرستون هایی پله ای شکل، درست شبیه به ستون های جانبی درِ ورودی، به چشم می خورد. روی این ستون ها و سر ستون ها، سه عدد طاق گهواره ای یا نعل اسبی در اندازه های نسبتاً کوچک و با عرض دهانه ای در حدود یک متر، برای هر طاق ساخته شده است. نمای بالای این طاق ها با کاشیکاری بسیار زیبایی از دوره ی قاجاریه و با سبک مشخص این دوره، که استفاده از رنگ های زنده ی زرد، آبی، سبز و سفید است، مزین شده. صحنه ی کاشیکاری شده، نبرد رستم با دیو سفید است. بعد از این بخش به نمای عمومی بینه (حمام سرد) می رسیم. این قسمت به شکل مربع و دارای طاق نما و رواق هایی در اطراف با طاق های جناقی و گهواره ای است و دیواره ی پشت همه ی این طاق نماها از نقوش اسلیمی و با تکنیک گچبری تزیین شده اند. سقف کلی بینه، بر روی چهار عدد ستون سنگی با همان سبک ستون های پیشین اما با ضخامت بیش تر استوار گردیده است. روی ستون ها را طاق های جناقی تشکیل می دهند و روی هم رفته طاق های جناقی توسط گوشواره های جانبی، یک طاق ضربی منظم را تشکیل داده و سقف گنبدی شکل زیبایی را بوجود آورده است که در رأس آن هواکش یا پنجره ای مخروطی شکل به چشم می خورد. بینه از طریق یک هشتی (راهرو) به گرم خانه متصل می شود. نمای عمومی گرم خانه را چهار عدد ستون محکم و قطور، با شیوه ی تزیینات مارپیچی، تشکیل داده که سقف و قوس های جناقی گرم خانه را به دوش می کشند. ازاره‌ی گرم خانه را، تا ارتفاع حدود یک متر، از کاشیکاری سفید رنگی عایق نموده اند. در ضلع شمالی حمام دوش های آب به چشم می خورد. این دوش ها در اتاقک های کوچکی واقع شده‌اند. این قسمت از حمام، بعد ها به بنا اضافه شده است. در ساخت این حمام از ستون های سنگی سفیدی استفاده شده است. برخی بر این باورند که در احداث این حمام از مصالح و ستون های معبد لائودیسه واقع در تپه ی مرکز شهر استفاده شده است و تاریخ ساخته شدن این ستون ها را به دوره‌ی سلوکی مربوط می دانند.
در سر بینه این حمام دسته بندی طبقات اجتماعی به چشم می خورد، بدین ترتیب که از سه سکو جهت تفکیک طبقات اجتماعی استفاده می‌شده است: 1- سکوی ضلع شمالی قسمت رختکن مردانه که مختص اشراف- اعیان و ثروتمندان بوده است و کسی جز اینها از آن بعنوان رختکن استفاده نمی‌کرد سقف این سکو گنبدی شکل دارای نورگیر یا باجه‌های قدیمی بوده دارای پوششی آهکی از جنس ساروج دیوارهای جانبی این سکو دارای تزئینات آهکبری با نقوش اسلیمی، از ازاره این قسمت با کاشی فیروزه‌ای مزین گشته و از تعداد 20 عدد کاشی لاجوردی یک تابلوی نقاشی در ازاره تشکیل شده، در ضلع جنوبی سکوی شاه‌نشینی دو عدد ستون سنگی با سرستون و پایه ستون‌های شکیل قرار گرفته که بر روی آنها سه طاق به فرم طاقهای رُمی (نعل انسجام) به چشم می‌خورد که بر بالای این طاقها تصویر جنگ رستم با دیوسفید با کاشی هفت رنگ به شیوه بسیار زیبایی به تصویر کشیده شده است که در خود جلوه خاصی به قسمت رختکن داده است کف این قسمت با کاشی فیروزه‌ای مفروش گشته و دارای یک حوض سنگی کوچک می‌باشد که آب آن از طریق آب قنات یا آب جاری تامین می‌شده است. 2- سکوی ضلع شرقی که مختص طبقه دوم جامعه بوده، این سکو از 60 سانتی متری کف رختکن قرار گرفته کف آن همانند سکوی شاه‌نشین با کاشی فیروزه‌ای مفروش شده. 3- سکوی ضلع غربی که مختص قشر ضعیف جامعه بوده و همانند سکوی ضلع شرقی از مصالح ساختمانی یکسانی استفاده شده است.
حمام زنانه: در شمال حمام مردانه بخش زنانه قرار دارد که هفت پله از سطح کوچه پایین تر است .سر درورودی آن ساده و بدون تزیین است. در ورودی آن کوچک است. بینه به شکل گنبدی شش ضلعی است، که در وسط آن نور گیر کوچکی وجود دارد. فضای داخل گنبد با طرح های هندسی ساده گچ بری شده است. این اضلاع که طاق نما هایی را بوجود آورده، جای رخت کن است. در وسط بینه حوض سنگی هشت ضلعی تعبیه شده که درست شبیه ساختمان بینه است یعنی دو ضلع بزرگ و شش ضلع کوچکتر است، و بر خلاف بینه مردانه فاقد ستون است. پس از عبور از میان در، گرمخانه با دو ستون سنگی بزرگ دیده می شود. بر خلاف حمام مردانه که شمالی جنوبی است، مستطیلی است که اضلاع بزرگتر آن جهت شرقی غربی دارد. حمام گرم از دو قسمت تشکیل شده، یکی صحن اصلی و یکی حاشیه صحن که عرض مستطیل شکل آن بین دو ستون واقع است. کف حمام با سنگهای خاکستری مفروش گردیده بدنه گرمخانه با ساروج اندود شده است.
از جمله شعرهاى سر در این حمام، می توان به دو بیتی زیر اشاره کرد:
شکر للّه یافته انجام از حـق ایـن بنـا در زمانِ شـاهِ عـادل ناصرالـدینِ خـدا
داد فرمـانِ همایـون اصغـرِ معمـار را تا کشد طرح و کند گرمابه‌ها از نو بنا
این حمام با صرف هزینه‌ای بالغ بر ۴۰۰ میلیون ریال هم اکنون به موزه مردم شناسی تبدیل شده است
